Presentazione
Sull’impulso dello Spirito
C’e Dio stesso chi ci ad una vita consecrata a Lui. Soltanto ascoltando gli impulsi e sospiri dello Spirito nella nostra propria anima, possiamo ritracciare la via che vuole andare con noi. A tal fine, saggi consigli da altri possono essere importanti, ma potere o pressione di nessun altro non deve mai essere il motivo per abbandonare il proprio discernimento.
Il grande scambio
La vita con Dio richiede de fare delle scelte. Non puoi servire sia Dio che il Mammon (Mt. 6:24; 1 lettera a Agnese 26). Rilasciando l’illusione che possiamo mettere al sicuro la nostra vita con denaro, prestigio e potere, diventiamo liberi per vivere veramente a partire della nostra essenza più profonda. Scambiamo la realtà temporanea per quella eterna, non soltant più tardi’, ma qui e ora, vivendo nell’allegria e nella libertà dell’Amore.
Seguire il Cristo povero
Nella sua incarnazione, vita e morte Cristo ci ha fatto un’esempio da seguire, da diventrare l’essere umano che Dio ha in mente per noi. Colui chi come Figlio di Dio possedeva tutto, ha scelto e abbracciato la povertà come la via della vita. Infatti, soltanto a mani vuote e aperte possiamo ricevere i doni che Dio ci vuole regalare. Quando noi stessi non possediamo niente, possiamo ricevere tutto da Dio e scopriamo che tutto e chiunque attorno a noi siano dei regali di Dio.
Dimora di Dio
Ciò che Dio ci vuole dare in fondo, è niente meno che Dio stesso. Come essere umano siamo da soli “poverissimi e bisognosi” (1 lettera ad Agnese 20), ma con l’amore di Dio siamo allo stesso tempo “il più dignitoso delle creature, più grande del cielo. Infatti, i cieli con tutte le altre creature non possono contenere il Creatore, e soltanto l’anima credente è la sua dimora e sua sede, e questo soltanto dall’amore” (3 lettera ad Agnese 21-22). Quando osiamo essere poveri, scopriamo la nostra reale ricchezza.
Testi
Amicia spirituale per lettera
La vita di povertà e sorellanza nel silenzio e nella chiusura del monastero vissuta da Chiara ha trovato pure un eco a grande distanza di Umbria. In 1234 Agnese di Praga (1211-1282), figlia del re della Boemia, decideva di vivere una vita religiosa sull’esempio di Chiara e delle suore a San Damiano. Le due donne non si sono mai incontrate, ma attraverso delle lettere si creava una amicizia intima. Purtroppo soltanto quattro lettere di Chiara a Agnese sono conservate di questa corrispondenza, e nessuna di Agnese a Chiara.
Arte di scrittura medievale
Come figlia nobile Chiara era ben educata in Latino e nell’arte di scriturra medievale. Aderisce alla composizione di una lettera in quel tempo comune e impiega a tal fine un linguaggio vivace e fiorito, con frequenti citazioni dalla Bibia e dalla liturgia. Le lettere, benché indirizzate a Agnese di persona, senza dubbio hanno avuto un carattere semi-publico e furono lette nel monastero a Praga. Pure per noi danno una testimonianza preziosa delle esperienze di Chiara sul suo cammino spirituale e danno prova della sua competenza come guida spirituale e mistagoga.
Le lettere di Chiara
Dati bibliografici
Titolo: | Chiara d’Assisi : Scriti di Chiara d’Assisi |
Traduzione & Note | Feliciano Olgiati |
Schede | Chiara Augusta Lainati |
Luogo: | Padova |
Casa di edizione: | Edizioni Messaggero Padova – Movimento francescano Assisi |
Link: | Calameo |
Sintesi
La prima lettera di Chiara a Agnese di Praga
La prima lettera di Chiara a Agnese di Praga. Chiara scrive in 1234 questa prima lettera per congratularla con la sua entrata e incoraggiarla sulla via intrapresa. Una metafora importante in questa lettera è lo scambio: abbandonare il mondo secolare e fugace per conquistare il celeste. Oltre a allegria e fiducia è dovuto pure un avvertimento: il sentiero è stretto e la porta è stretta, La via della povertà comporta allegria e ricchezza, ma richiede pure la preghiera continua e la disponibilità a crescità spirituale e sviluppo, con tutte le sfide che ci comporta.
La lettera seconda di Chiara a Agnese di Praga
Questa lettera può essere datata fra 1234 e 1237. Il tema centrale è la povertà, come seguito del Cristo povero. Questo seguito è un cammino che richiede sia perseveranza per l’unico necessario e progresso dinamico. C’è un processo di contemplare sempre più intenso Cristo. A tal fine è di fondamentale importanza un discernimento puro per vedere a che cosa lo Spirito del Signore richiama.
De derde brief van Clara aan Agnes van Praag
In deze brief, gedateerd in 1237 of begin 1238, geeft Clara Agnes bemoediging bij tegenslag en roept haar op tot een positieve houding. Centraal in deze brief staat het thema van Gods inwoning in de mens die liefheeft. Het laatste deel van de brief gaat in op een vraag die Agnes blijkbaar gesteld heeft aangaande de vastenpraktijk van de zusters in San Damiano. Hieruit spreekt de wijsheid en menselijkheid van Clara, die steeds het eigenlijke doel van vasten voor ogen houdt: ruimte scheppen voor in de inwoning van God in de voluit levende mens.
De vierde brief van Clara aan Agnes van Praag
Deze brief is te dateren in de laatste maanden van Clara’s leven, in de zomer van 1253. Het is een afscheidsbrief, geschreven met de hemelse werkelijkheid voor ogen. Aan de hand van het beeld van de spiegel geeft Clara aanwijzingen aan Agnes voor haar gebed en meditatie. Dagelijks kijken in de spiegel die Christus is, zal haar voeren tot de ware contemplatie.
La prima lettera
1 | Alla venerabile e santissima vergine, Donna Agnese, figlia dell’esimio e illustrissimo re di Boemia, |
2 | Chiara, indegna serva di Gesù Cristo ed ancella inutile delle Donne recluse del monastero di San Damiano, sua suddita in tutto e serva, si raccomanda in ogni modo con particolare rispetto, mentre augura di conseguire la gloria della eterna felicità. |
3 | All’udire la stupenda fama della vostra santa vita religiosa, che non a me soltanto è giunta, ma si è sparsa magnificamente su tutta quasi la faccia della terra, sono ripiena di gaudio nel Signore e gioisco; |
4 | e di questo possono rallegrarsi non soltanto io, ma tutti coloro che servono o desiderano servire Gesù Cristo. |
5 | Il motivo è questo mentre potevate più di ogni atra godere delle fastosità, degli onori e delle dignità mondane, ed anche accedere con una gloria meravigliosa a legittimi sponsali con l’illustre Imperatore, – unione che, del resto, sarebbe stata conveniente alla vostra e sua eccelsa condizione -, |
6 | tutte queste cose voi avete invece respinte, e avete preferito con tutta l’anima e con tutto il trasporto del cuore abbracciare la santissima povertà e le privazioni del corpo, |
7 | per donarvi ad uno Sposo di ancor più nobile origine, al Signore Gesù Cristo, il quale custodirà sempre immacolata e intatta la vostra verginità. |
8 | Il suo amore vi farà casta, le sue carezze più pura, il possesso di Lui vi confermerà vergine. |
9 | Poiché la sua potenza è più forte d’ogni altra, più larga è la sua generosità; la sua bellezza è più seducente, il suo amore più dolce ed ogni suo favore più fine. |
10 | Ormai stretta nell’amplesso di Lui, Egli ha ornato il vostro petto di pietre preziose; alle vostre orecchie ha fissato inestimabili perle; |
11 | e tutta vi ha rivestita di nuove e scintillanti gemme, come a primavera, e vi ha incoronata di un diadema d’oro, inciso col simbolo della santità. |
12 | Perciò, sorella carissima, o meglio signora degna di ogni venerazione, poiché siete sposa, madre e sorella del Signor mio Gesù Cristo, |
13 | insignita dello smagliante stendardo della inviolabile verginità e della santissima povertà, riempitevi di coraggio nel santo servizio che avete iniziato per l’ardente desiderio del Crocifisso povero. |
14 | Lui per tutti noi sostenne il supplizio della croce, strappandoci dal potere del Principe delle tenebre, che ci tratteneva avvinti con catene in conseguenza del peccato del primo uomo, e riconciliandoci con Dio Padre. |
15 | O povertà beata! A chi t’ama e t’abbraccia procuri ricchezze eterne. |
16 | O povertà santa! A quanti ti possiedono e desiderano, Dio promette il regno dei cieli, ed offre in modo infallibile eterna gloria e vita beata. |
17 | O povertà pia! Te il Signore Gesù Cristo, in cui potere erano e sono il cielo e la terra, giacché bastò un cenno della sua parola e tutte le cose furono create, si degnò abbracciare a preferenza di ogni altra cosa. |
18 | Disse egli, infatti: Le volpi hanno le loro tane, gli uccelli del cielo i nidi, ma il Figlio dell’uomo, cioè Cristo, non ha dove posare il capo; e quando lo reclinò sul suo petto, fu per rendere l’ultimo respiro. |
19 | Se, dunque, tale e così grande Signore, scendendo nel seno della Vergine, volle apparire nel mondo come uomo spregevole, bisognoso e povero, |
20 | affinché gli uomini – che erano poverissimi e indigenti, affamati per l’eccessiva penuria del nutrimento celeste –, divenissero in Lui ricchi col possesso dei reami celesti; |
21 | esultate e godete molto, ripiena di enorme gaudio e di spirituale letizia. |
22 | Invero voi, che avete preferito il disprezzo del mondo agli onori, la povertà alle ricchezze temporali, e avete affidato i vostri tesori, piuttosto che alla terra, al cielo, |
23 | ove non li corrode ruggine, non li consuma il tarlo, non li scoprono né rubano i ladri, voi riceverete abbondantissima ricompensa nei cieli, |
24 | e avete meritato degnamente di essere chiamata sorella, sposa e madre del Figlio dell’Altissimo Padre e della gloriosa Vergine. |
25 | Certamente voi sapete, – ne sono sicurissima – che il regno dei cieli il Signore lo promette e dona solo ai poveri, perché quando si amano le cose temporali, si perde il frutto della carità; |
26 | e che non è possibile servire a Dio e a Mammona, perché o si ama l’uno e si ha in odio l’altro, o si serve il secondo e si disprezza il primo. |
27 | E l’uomo coperto di vestiti non può pretendere di lottare con uno ignudo, perché è più presto gettato a terra chi offre una presa all’avversario; |
28 | e neppure è possibile ambire la gloria in questo mondo e regnare poi lassù con Cristo; ed è più facile che un cammello passi per una cruna di un ago, che un ricco salga ai reami celesti. |
29 | Perciò voi avete gettato le vesti superflue, cioè le ricchezze terrene, a fine di non soccombere neppure in un punto nella lotta e di poter entrare nel regno dei cieli per la via stretta e la porta angusta. |
30 | È magnifico davvero e degno di ogni lode questo scambio: rifiutare i beni della terra per avere quelli del cielo, meritarsi i celesti invece dei terreni, ricevere il cento per uno e possedere la vita beata per l’eternità. |
31 | Per questo ho ritenuto opportuno supplicare con umili preghiere, nell’amore di Cristo, la vostra maestà e la vostra santità, per quanto io posso, a voler perseverare con coraggio nel suo santo servizio, |
32 | progredendo di bene in meglio, di virtù in virtù, affinché Colui, al quale servite con tutto l’amore, si degni concedervi il desiderato premio. |
33 | Vi scongiuro ancora nel Signore, come posso, di tener presenti nelle santissime vostre preghiere me, vostra serva, sebbene inutile, e con me tutte le altre sorelle di questo monastero, che tanto vi venerano, |
34 | affinché, col soccorso di esse, possiamo meritarci la misericordia di Gesù Cristo e insieme con voi gioire dell’eterna visione. |
35 | State bene nel Signore, e pregate per me. |
Lettera seconda
1 | Alla figlia del Re dei re, alla serva del Signore dei dominanti, alla sposa degnissima di Gesù Cristo e perciò regina nobilissima Donna Agnese, |
2 | Chiara, ancella inutile e indegna delle Donne Povere, invia il suo saluto e l’augurio di vivere sempre in perfetta povertà. |
3 | Rendo grazie all’Autore della grazia, dal quale, come crediamo, viene ogni bene sommo ed ogni dono perfetto, perché ti ha adornata di tanti riconoscimenti di virtù e ti ha illustrata con segni di così alte perfezioni, |
4 | che, fatta diligente imitatrice del Padre, in cui è ogni perfezione, meriti di divenire a tua volta perfetta, talmente che i suoi occhi non trovino in te nessun segno di imperfezione. |
5 | E questa è la perfezione, per la quale il Re stesso ti unirà a sé nell’etereo talamo, dove siede glorioso su un trono di stelle, |
6 | che tu, stimando cosa vile la grandezza di un regno terreno e sdegnando l’offerta di un connubio imperiale, |
7 | per amore della santissima povertà, in spirito di profonda umiltà e di ardentissima carità, ricalchi con assoluta fedeltà le orme di Colui del quale hai meritato d’essere sposa. |
8 | Ma ti so ricca d’ogni virtù, e perciò rinuncio ad un lungo discorso e non voglio aggravarti di troppe parole, |
9 | anche se tu non troveresti nulla di superfluo in quelle parole che potrebbero arrecarti qualche consolazione. |
10 | E giacché una sola è la cosa necessaria, di essa soltanto ti scongiuro e ti avviso per amore di Colui, al quale ti sei offerta come vittima santa e gradita. |
11 | Memore del tuo proposito, come un’altra Rachele, tieni sempre davanti agli occhi il punto di partenza. I risultati raggiunti, conservali; ciò che fai, fallo bene; non arrestarti; |
12 | ma anzi, con corso veloce e passo leggero, con piede sicuro, che neppure alla polvere permette di ritardarne l’andare, |
13 | avanza confidente e lieta nella via della beatitudine che ti sei assicurata. |
14 | E non credere, e non lasciarti sedurre da nessuno che tentasse sviarti da questo proposito o metterti degli ostacoli su questa via, per impedirti di riportare all’Altissimo le tue promesse con quella perfezione alla quale ti invitò lo Spirito del Signore. |
15 | Riguardo a questo, perché tu possa percorrere più sicura la strada dei divini mandati, attieniti ai consigli del venerabile padre nostro frate Elia, ministro generale, |
16 | ed anteponili ai consigli di qualsiasi altro e ritienili più preziosi per te di qualsiasi dono. |
17 | E se qualcuno ti dice o ti suggerisce altre iniziative, che impediscano la via di perfezione che hai abbracciata o che ti sembrino contrarie alla divina vocazione, pur portandoti con tutto il rispetto, non seguire però il consiglio di lui, |
18 | ma attaccati, vergine poverella, a Cristo povero. |
19 | Vedi che Egli per te si è fatto oggetto di disprezzo, e segui il suo esempio rendendoti, per amor suo, spregevole in questo mondo. |
20 | Mira, o nobilissima regina, lo Sposo tuo, il più bello tra i figli degli uomini, divenuto per la tua salvezza il più vile degli uomini, disprezzato, percosso e in tutto il corpo ripetutamente flagellato, e morente perfino tra i più struggenti dolori sulla croce. Medita e contempla e brama di imitarlo. |
21 | Se con Lui soffrirai, con Lui regnerai; se con Lui piangerai, con Lui godrai; se in compagnia di Lui morirai sulla croce della tribolazione, possederai con Lui le celesti dimore nello splendore dei santi, |
22 | e il tuo nome sarà scritto nel Libro della vita e diverrà famoso tra gli uomini. |
23 | Perciò possederai per tutta l’eternità e per tutti i secoli la gloria del regno celeste, in luogo degli onori terreni così caduchi; parteciperai dei beni eterni, invece che dei beni perituri, e vivrai per tutti i secoli. |
24 | Addio sorella e, a causa del Signore tuo Sposo, signora carissima. |
25 | Abbi a cuore di raccomandare al Signore nelle tue devote orazioni me, assieme alle mie sorelle, che tutte godiamo per i beni che il Signore opera in te con la sua grazia. |
26 | E raccomandaci con insistenza anche alle preghiere delle tue sorelle. |
Lettera terza
1 | Alla signora in Cristo veneratissima e sorella degna d’amore più di tutte le creature mortali, Agnese, germana dell’illustre Re di Boemia, ma ora soprattutto sorella e sposa del sommo Re dei cieli, |
2 | Chiara, umilissima e indegna ancella di Cristo e serva delle Donne Povere, augura salutare gaudio nell’Autore della salvezza e quanto di meglio essa possa desiderare. |
3 | Le liete notizie del tuo benessere, del tuo stato felice e dei tuoi prosperi progressi nella corsa che hai intrapresa per la conquista del celeste palio, mi riempiono di tanta gioia; |
4 | e tanto più respiro di esultanza nel Signore, perché so e ritengo che tu supplisci magnificamente alle imperfezioni che sono in me e nelle altre sorelle nella nostra imitazione degli esempi di Gesù Cristo povero ed umile. |
5 | Davvero posso rallegrarmi, e nessuno potrebbe strapparmi da questa gioia, |
6 | poiché ho raggiunto quello che ho desiderato sotto il cielo, dal momento che vedo te trionfare in una maniera, direi, terribile e incredibile, sostenuta da una prerogativa meravigliosa della sapienza che procede da Dio medesimo, sulle astuzie dello scaltro serpente, sulla superbia, che è rovina dell’umana natura, e sulla vanità, che rende fatui i cuori degli uomini. |
7 | E ti ammiro ancora stringere a te, mediante l’umiltà, con la forza della fede e le braccia della povertà, il tesoro incomparabile, nascosto nel campo del mondo e dei cuori umani, col quale si compra Colui che dal nulla trasse tutte le cose; |
8 | e, per avvalermi delle parole medesime dell’Apostolo, ti stimo collaboratrice di Dio stesso e sostegno delle membra deboli e vacillanti del suo ineffabile Corpo. |
9 | Chi potrebbe, dunque, impedirmi di rallegrarmi per sì mirabili motivi di gaudio? |
10 | Gioisci, perciò, anche tu nel Signore sempre, o carissima. |
11 | Non permettere che nessun’ombra di mestizia avvolga il tuo cuore, o signora in Cristo dilettissima, gioia degli Angeli e corona delle tue sorelle. |
12 | Colloca i tuoi occhi davanti allo specchio dell’eternità, colloca la tua anima nello splendore della gloria, |
13 | colloca il tuo cuore in Colui che è figura della divina sostanza, e trasformati interamente, per mezzo della contemplazione, nella immagine della divinità di Lui. |
14 | Allora anche tu proverai ciò che è riservato ai soli suoi amici, e gusterai la segreta dolcezza che Dio medesimo ha riservato fin dall’inizio per coloro che lo amano. |
15 | Senza concedere neppure uno sguardo alle seduzioni, che in questo mondo fallace ed irrequieto tendono lacci ai ciechi che vi attaccano il loro cuore, con tutta te stessa ama Colui che per amor tuo tutto si è donato. |
16 | La sua bellezza ammirano il sole e la luna; i suoi premi sono di pregio e grandezza infiniti. |
17 | Voglio dire quel Figlio dell’Altissimo, che la Vergine ha partorito, senza cessare di essere vergine. |
18 | Stringiti alla sua dolcissima Madre, la quale generò un Figlio tale che i cieli non potevano contenere, |
19 | eppure ella lo raccolse nel piccolo chiostro del suo santo seno e lo portò nel suo grembo verginale. |
20 | Chi non sdegnerebbe con orrore le insidie del nemico dell’umano genere, che facendo brillare innanzi agli occhi il luccicore delle cose transitorie e delle glorie fallaci, tenta annientare ciò che è più grande del cielo? |
21 | Sì, perché è ormai chiaro che l’anima dell’uomo fedele, che è la più degna di tutte le creature, è resa dalla grazia di Dio più grande del cielo. |
22 | Mentre, infatti, i cieli con tutte le altre cose create non possono contenere il Creatore, l’anima fedele invece, ed essa sola, è sua dimora e soggiorno, e ciò soltanto a motivo della carità, di cui gli empi sono privi. |
23 | È la stessa Verità che lo afferma: Colui che mi ama, sarà amato dal Padre mio, e io pure lo amerò; e noi verremo a lui e porremo in lui la nostra dimora. |
24 | A qual modo, dunque, che la gloriosa Vergine delle vergini portò Cristo materialmente nel suo grembo, |
25 | tu pure, seguendo le sue vestigia, specialmente dell’umiltà e povertà di lui, puoi sempre, senza alcun dubbio, portarlo spiritualmente nel tuo corpo casto e verginale. |
26 | E conterrai in te Colui dal quale tu e tutte le creature sono contenute, e possederai ciò che è bene più duraturo e definitivo anche a paragone di tutti gli altri possessi transeunti di questo mondo. |
27 | Come si ingannano, molte volte, al riguardo, re e regine di questo mondo! |
28 | Quand’anche elevassero la loro superbia fino al cielo e toccassero quasi col capo le nubi, alla fine saranno dissolti nel nulla, come spazzatura. |
29 | Passando ora al quesito che mi hai sottoposto, credo di poterti rispondere così. |
30 | Tu mi domandi quali feste il gloriosissimo padre nostro san Francesco ci raccomandò di celebrare con particolare solennità, pensando, se ben ho capito, che si possa in esse usare una certa maggior larghezza nella varietà dei cibi. |
31 | Nella tua prudenza certamente saprai che, salvo le deboli e le inferme, – verso le quali ci insegnò e ci comandò di usare ogni discrezione con qualsiasi genere di cibi –, |
32 | nessuna di noi, che sia sana e robusta, dovrebbe prendere se non cibi quaresimali, tanto nei giorni feriali che nei festivi, digiunando ogni giorno |
33 | ad eccezione delle domeniche e del Natale del Signore, nei quali giorni possiamo prendere il cibo due volte. |
34 | Ed anche nei giovedì, dei periodi non di digiuno, ciascuna può fare come le piace, cioè chi non volesse digiunare non vi è tenuta. |
35 | Ma noi, che siamo in buona salute, digiuniamo tutti i giorni, eccetto le domeniche e il Natale. |
36 | Non siamo però tenute al digiuno – così ci ha insegnato il beato Francesco in un suo scritto –, durante tutto il tempo pasquale e nelle feste della Madonna e dei santi Apostoli, a meno che cadessero il venerdì. |
37 | Ma, come ho detto sopra, noi che siamo sane e robuste, consumiamo sempre cibi quaresimali. |
38 | Siccome però, non abbiamo un corpo di bronzo, né la nostra è la robustezza del granito, |
39 | anzi siamo piuttosto fragili e inclini ad ogni debolezza corporale, |
40 | ti prego e ti supplico nel Signore, o carissima, di moderarti con saggia discrezione nell’austerità, quasi esagerata e impossibile, nella quale ho saputo che ti sei avviata, |
41 | affinché, vivendo, la tua vita sia lode del Signore, e tu renda al Signore, un culto spirituale ed il tuo sacrificio sia sempre condito col sale della prudenza. |
42 | Ti auguro di stare sempre bene nel Signore, con la premura con la quale lo potrei augurare a me stessa. Raccomanda me e le mie sorelle nelle tue sante orazioni. |
Lettera quarta
1 | A colei che è la metà dell’anima sua e santuario di un singolare e cordialissimo amore, all’illustre regina, sposa dell’Agnello e Re eterno, a Donna Agnese, madre sua carissima e figlia tra le altre la più amata, |
2 | Chiara, serva indegna di Cristo ed ancella inutile delle serve del Signore dimoranti nel monastero di San Damiano in Assisi, invia il suo saluto |
3 | e l’augurio di poter sciogliere un cantico nuovo, in compagnia delle altre santissime vergini, davanti al trono di Dio e dell’Agnello e di accompagnare l’Agnello ovunque vada. |
4 | O madre e figlia, sposa del Re di tutti i secoli, non stupirti se non ti ho scritto di frequente come l’anima tua e la mia parimenti desiderano e bramano, |
5 | e non credere assolutamente che l’incendio dell’amore verso di te sia divenuto meno ardente e dolce nel cuore della tua madre. |
6 | Il solo ostacolo alla nostra corrispondenza è stato la scarsità dei messaggeri e l’insicurezza delle strade. |
7 | Ma oggi, che si presenta l’occasione di scrivere alla tua carità, ecco mi rallegro con te e con te gioisco nel gaudio dello Spirito, o sposa di Cristo, |
8 | poiché, come quell’altra santissima vergine Agnese, tu, slacciandoti da tutte le ricchezze e vanità del mondo, ti sei meravigliosamente unita in sposa all’Agnello immacolato, che toglie i peccati del mondo. |
9 | Te veramente felice! Ti è concesso di godere di questo sacro convito, per poter aderire con tutte le fibre del tuo cuore a Colui, |
10 | la cui bellezza è l’ammirazione instancabile delle beate schiere del cielo. |
11 | L’amore di lui rende felici, la contemplazione ristora, la benignità ricolma. |
12 | La soavità di lui pervade tutta l’anima, il ricordo brilla dolce nella memoria. |
13 | Al suo profumo i morti risorgono e la gloriosa visione di lui formerà la felicità dei cittadini della Gerusalemme celeste. |
14 | E poiché questa visione di lui è splendore dell’eterna gloria, chiarore della luce perenne e specchio senza macchia, |
15 | ogni giorno porta l’anima tua, o regina, sposa di Gesù Cristo, in questo specchio e scruta in esso continuamente il tuo volto, |
16 | perché tu possa così adornarti tutta all’interno e all’esterno, vestita e circondata di varietà, |
17 | e sii adorna dei variopinti fiori di tutte le virtù e ancora di vesti splendenti, quali convengono alla figlia e sposa del sommo Re. |
18 | In questo specchio poi rifulgono la beata povertà, la santa umiltà e l’ineffabile carità; e questo tu potrai contemplare, con la grazia di Dio, diffuso su tutta la superficie dello specchio. |
19 | Mira, in alto, la povertà di Colui che fu deposto nel presepe avvolto in poveri pannicelli. |
20 | O mirabile umiltà e povertà che dà stupore! |
21 | Il Re degli angeli, il Signore del cielo e della terra, è adagiato in una mangiatoia! |
22 | Vedi poi, al centro dello specchio, la santa umiltà, e insieme ancora la beata povertà, le fatiche e pene senza numero ch’Egli sostenne per la redenzione del genere umano. |
23 | E, in basso, contempla l’ineffabile carità per la quale volle patire sul legno della croce e su di essa morire della morte più infamante. |
24 | Perciò è lo stesso specchio che, dall’alto del legno della croce, rivolge ai passanti la sua voce perché si fermino a meditare: |
25 | O voi tutti, che sulla strada passate, fermatevi a vedere se esiste un dolore simile al mio; |
26 | e rispondiamo, dico a Lui che chiama e geme, ad una voce e con un solo cuore: Non mi abbandonerà mai il ricordo di te e si struggerà in me l’anima mia. |
27 | Lasciati, dunque, o regina sposa del celeste Re, bruciare sempre più fortemente da questo ardore di carità! |
28 | Contempla ancora le indicibili sue delizie, le ricchezze e gli onori eterni, |
29 | e grida con tutto l’ardore del tuo desiderio e del tuo amore: |
30 | Attirami a te, o celeste Sposo! Dietro a te correremo attratti dalla dolcezza del tuo profumo. |
31 | Correrò, senza stancarmi mai, finché tu mi introduca nella tua cella inebriante. |
32 | Allora la tua sinistra passi sotto il mio capo e la tua destra mi abbracci deliziosamente e tu mi bacerai col felicissimo bacio della tua bocca. |
33 | Stando in questa contemplazione, abbi memoria della tua madre poverella, |
34 | ben sapendo ch’io porto il tuo caro ricordo inseparabilmente impresso nel profondo del mio cuore, perché tu sei per me la più cara tra tutte. |
35 | Che cosa potrei ancora dirti? E meglio che la parola umana rinunci qui ad esprimerti il mio affetto per te; solo l’anima, nel suo linguaggio silenzioso, riuscirebbe a fartelo sentire. |
36 | E poiché, o figlia benedetta, la mia lingua è del tutto impotente ad esprimerti meglio l’amore che ti porto; queste poche cose che ti ho scritto in modo così imperfetto, quasi dimezzando il pensiero, sono tutto quanto ho potuto dirti. |
37 | Ti prego però, che tu voglia ugualmente accogliere queste mie parole con benevolenza e devozione, ascoltando in esse soprattutto l’affetto materno di cui sono ripiena, in ardore di carità verso di te e delle tue figlie ogni giorno; e ad esse raccomanda assai in Cristo me e le mie figlie. |
38 | Queste stesse mie figlie poi, in particolare la vergine prudentissima Agnese, sorella nostra, si raccomandano vivamente nel Signore a te e alle tue figlie. |
39 | Addio, figlia mia carissima, a te e alle tue figlie, fino al trono di gloria del gran Re, e pregate per noi. |
40 | Con tutta la premura e l’amore che posso raccomando finalmente alla tua carità i latori della presente lettera, i nostri carissimi frate Amato, caro a Dio e agli uomini, e frate Bonagura. Amen. |
Download
![]() | ? MB (fixed PDF for print) |
![]() | ? MB (refloatable epub 3.0) |
Powered by: | ![]() |
This book is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International licentie (CC BY).
Approfondimento
The Fruitfulness of Virginity
Dati bibliografici
Titolo: | The Fruitfulness of Virginity : Spiritual Motherhood in Clare of Assisi’s Third Letter to Agnes of Prague |
Autore: | Rebecca Braun |
Pubblicato su: | Franciscan Connections: The Cord 65 (2015) 1, 27-30 Het artikel is in dit tijdschrift gepubliceerd onder de titel: Clare as Mother : Spiritual Motherhood in Clare of Assisi’s Third Letter to Agnes of Prague |
Sintesi
Wat is liefhebben? Uitgaand van een centraal fragment uit de derde brief van Clara aan Agnes van Praag, verkent dit artikel de manier waarop een leven van liefde tot bloei kan komen in de context van een celibatair kloosterleven – een liefde die in haar onbaatzuchtige grenzeloosheid kan voeren tot een omvattend geestelijk moederschap.
Introduction
To take a vow of chastity seems to mean to renounce motherhood. It may even seem, to some, to mean a limitation in one’s possibilities of forming loving and intimate relationships. In the life of Clare of Assisi, however, we see something very different. This is a woman who lived her life in vows of obedience, poverty, and chastity, and yet was called a mother of many and also understood herself as such.1See e.g. 4LAg 1.4.33.36-39, TestCl 79, BlCl 6, LCl 15. In Clare’s third letter to Agnes of Prague, she gives us a glimpse of how this motherhood can take shape in a human soul. Using Mary as an example, she shows Agnes (and consequently us) what it means to love without limitation and in this way to become a dwelling place for God. This is a love that involves our whole being, body, heart, and soul. Nothing is excluded, nothing can be kept behind for ourselves. In our humility and poverty, God’s boundless love can take possession of us. After first discussing the verses 12-28 of Clare’s third letter to Agnes in the light of this theme, this article then sketches what this can mean for the fruitfulness of a life lived in chaste or virginal love.
The Text
Place your mind in the mirror of eternity, place your soul in the brilliance of glory, place your heart in the figure of the divine substance and transform your whole self through contemplation into the image of the Godhead Itself, so that you too may feel what friends feel in tasting the hidden sweetness that God Himself has reserved from the beginning for His lovers.23LAg 12-14. Translation of this and following texts of Clare of Assisi by the author. Cf. The Lady. Clare of Assisi: Early Documents. Revised Edition and Translation by Regis J. Armstrong, O.F.M. Cap. (New York: New City Press, 2006), 51-52.
In spite of the dualist tendency that has always been present in the history of Christianity, in this text Clare does something quite different. Her roadmap of contemplation is described in a sequence of three steps: place your mind, your soul, your heart in… In the mirror of eternity, in the brilliance of glory – indeed in God Himself. This triad of mind, soul, and heart excludes nothing. It is your whole self that is by this means transformed into the image of the Godhead Itself. That this ‘whole self’ is not to be interpreted as being merely spiritual becomes apparent in what follows, where Clare tells us what this contemplation will lead to. Feeling, indeed tasting the hidden sweetness that God has reserved for His lovers. Body and soul are united in the contemplation of God. In this and also the following passages, Clare is playing with the image of containing and being contained, encompassing and being encompassed. In inviting us to place our mind, soul and heart in God, she is in fact inviting us to do what is already a reality: to allow ourselves to be encompassed by God, Him by whom you and all things are encompassed.3See 3LAg 26. What she is thus inviting us to do, is to become aware of this reality. Aware of the love that brought us into being and from the beginning is awaiting our loving response.
And having completely passed over everything which in a deceitful and confusing world entangles its blind lovers, love Him totally who gave His whole self for your love, at Whose beauty sun and moon wonder, Whose rewards and their value and magnitude have no end.43LAg 15-16.
And yet to become truly aware, indeed imbued with the knowledge of this divine love is not so easy as all that. Clare here sketches a contrast between the lovers of God, and the blind lovers of the world. Those who are entangled by the deceit of the world have become blind to the reality of God. Rather than being encompassed, they are entangled, and however free they may think they are, in fact they are trapped in a world of their own making. The choice for God is one that a person must make in her totality, with her whole self, for it is not possible to serve both God and Mammon.5Cf. Mt. 6: 24. See also 1LAg 26. In making such a complete and undivided choice, all compromise is impossible. Everything that might divide the heart must be completely passed over. The reason Clare gives for this is simple: Christ gave His whole self for your love, therefore you are called to give no less. Here Clare pauses a moment to marvel with us at how incredible this is: that He at Whose beauty sun and moon wonder should give Himself so completely for the sake of no other reward than our love. Our love, which seems so scanty and is so often misdirected, but which in this light must be something great, indeed. This, the return of a love which gave itself so completely for us, seems to be the very least we can do, and yet at the same time demands everything of us.
I am speaking of Him, the Son of the Most High, whom the Virgin brought to birth and after His birth remained a virgin. Cleave to His most sweet mother, who brought forth such a Son, Whom the heavens could not contain, and yet she carried Him in the small confines of her holy womb and held Him on her girl’s lap.63LAg 17-19.
Clare immediately proceeds to offer us Mary as an example of this love of an undivided heart. Mary, both virgin and mother, is the ultimate image of the greatness that the grace of God, in love, can bring about in a human being. The Son of God, whom even the heavens could not contain, allowed himself to be encompassed by her body and held on her lap. This is the paradoxical language of faith, and ultimately of love: that He who is greater than the heavens and in Himself encompasses all that is, should Himself be encompassed in the confines of a human body.
Who would not abhor the ambush of humanity’s enemy, who through the pride of momentary and deceptive glories forces to reduce to nothing that which is greater than heaven? See, it is already clear that through the grace of God the most worthy of the creatures, the soul of the faithful person, is greater than heaven, for the heavens with all the other creatures could not contain the Creator, and only the faithful soul is His dwelling place and seat, and this only through the love that the ungodly lack, as the Truth says: Whoever loves me shall be loved by my Father, and I too shall love him, and We shall come to him and make Our dwelling place with him.73LAg 20-23.
What Clare has said of Mary, she then immediately also applies to every person of faith. The soul of the faithful person must be, and indeed clearly is greater than heaven, for it is the dwelling place of Him Whom the heavens with all the other creatures could not contain. And the only thing that makes this possible is love. It is thus in love that true human greatness is to be found – and not in the momentary and deceptive glories of the world through which this soul is reduced to nothing, its very existence denied.
Thus as the glorious Virgin of virgins did materially, so you too, by following her footsteps, especially those of humility and poverty, in a chaste and virginal body can without any doubt always carry him spiritually, encompassing Him by whom you and all things are encompassed, possessing that which, in comparison with the other transitory possessions of this world, you will possess more securely. In this certain worldly kings and queens are deceived, whose pride may have been allowed to climb to heaven and whose heads may touch the clouds, in the end they are carried off like dung.83LAg 24-28.
The love that allows our heart to become a dwelling place for God can take root and grow in us when we direct our feet on the path of humility and poverty, just as the Virgin Mary did. In these short sentences Clare draws a balanced picture, in which neither material nor spiritual aspects are overemphasized. We are given the assurance of carrying him spiritually, as distinct from Mary’s material motherhood. And yet it is in a chaste and virginal body that we will do this – this love is more than a state of mind or heart, it is a state of being, in which all that we are is taken up and turned into this dwelling place for God. On the path of humility and poverty we discover the emptiness in ourselves that can only be filled by the One who created us. We learn to pause in our attempts to fill our emptiness ourselves, learn to endure and await, and so become chaste and virginal in our love. This manner of encompassing and possessing is very real and concrete, and yet totally different from possession in a material sense. Those transitory possessions of this world, however securely we may think we possess them, are indeed transitory and can be taken from us at any time. When we encompass God by becoming a dwelling place for Him in our love, our only possession will be God’s own humility, poverty, and love – or perhaps we could say that we ourselves are possessed by God in this. And this possession is eternal. This is the great and praiseworthy exchange that Clare is inviting us to: rather than to possess earthly riches and pride that climbs to heaven, to possess blessed eternal life through our humility, poverty and love.9See 1LAg 30.
Virginal Love
In emphasizing the totality and the unity of the person in her love of God, Clare makes it clear that the choice is absolute and all compromise is impossible. Either we love completely, without reservations and unconditionally, or we opt for the deceptive security of transitory possessions – whether these are objects or people, or indeed God Himself. For a love that is not chaste (or virginal) is a love that attempts to possess the other and so reduces the other to an image, something we can grasp and understand. This love is barren, because in it we never truly encounter the other as he or she is, but only see the image of our desires that we are projecting on the other. Yet with her recurrent reminders of the blind love of the world, Clare shows us that it is by no means self-evident that we love in this complete and undivided way. It is easy enough to be deceived by the entanglements of the world, the images that are presented to us daily of what love is, and indeed our own hopes and dreams. In our desire to ‘be someone’ we allow momentary and deceptive glories to take the place of the reality of the human soul. In our minds we reduce to nothing that which is in fact greatest of all, simply because it is intangible, while the images that are presented to us seem so real and attainable. But in this dependence on our own strength and ability to ‘make ourselves’ we are each in fact building a lonely tower of Babel that may touch the clouds, but will never reach as far as heaven. We will never attain true encounter, either with God or with the people around us. The alternative is this: that we follow in the footsteps of Mary and love without self-interest, without any attempt to possess the other. This is a virginal love – a poor love also, in the sense that it expresses the very essence of poverty: to have nothing of one’s own. Even this love itself does not belong to the person in whom it comes to life, rather the person who lives it no longer belongs to herself, but in this love to God. To love so completely goes against every natural tendency of self-preservation. The safer path seems to be to build in some security for ourselves. To say: I will love to a certain extent, but also build in an escape route in case it becomes too dangerous or painful to continue to love. To give a part of oneself to the other, but keep some other part securely to oneself, in case the other cannot be trusted after all. Every instinct tells us that this is the way it must be, because if we let ourselves be swept away completely in this love, will we not be left with nothing? But precisely this is where transformation can take place: where we realize we are left with nothing of our own. That we do not belong to ourselves, but this very moment receive our life’s breath from the One Whose love is our life. In the annihilation of all that we thought we were and all the images of ourselves that offered us our supposed security, we become the space in which Love itself can come to life. When, with Mary, we realize and accept our smallness and poverty, the door is opened for this virginal love to be a love without bounds, precisely because we let our own self-imposed boundaries be swept away. Virginal love is boundless love, precisely because it is not concerned with itself and its own smallness. It is not concerned with itself at all, but only with the other. It is concerned only with who this unique other is in truth – in God. Virginal love sees God everywhere and in everyone, because it sees with the eyes of God’s love. Virginal love is in an important sense also helpless. Transfixed by the beauty of the One it loves, it at the same time knows that this beauty is untouchable, that any attempt to lay claim to it would immediately destroy it. Humble and poor, it offers itself as a vessel for a love too great to contain.
Spiritual Motherhood
In joining Mary in her fiat, her ‘let it be’ to her own smallness and God’s greatness, we can carry and encompass Him by whom we and all things are encompassed. Our soul becomes His dwelling place and seat in this world. In this sense, we follow in the footsteps of Mary in becoming mother of the Son of the Most High, letting Him be born in our heart. But there is another important consequence of this boundless, virginal love. For not only does it bear fruit in ourselves, but this manner of living and loving inevitably also has an effect on the people we meet. The more we allow love to take up its abode in us and the more we become empty of ourselves and full of this love which in no way belongs to us, the more we will see others with the eyes of this love. We will see others who are perhaps entangled by a deceitful world, and though powerless to help them ourselves, we yet will see them with the eyes of love. And in this gaze, reflection of God’s gaze on each of His creatures, in which the other is seen and accepted as the unique and beloved person he or she is, the other may perhaps discern a never before suspected space, breathing room to simply be oneself. Our gaze of love can open the door for others to also begin to discover their Creator as the love of their lives. In loving another with the boundless love which sees God in the other and entrusting ourselves to this love, the other can also begin to trust this truth deep within him- or herself. In this way we become participants in the birth of God in the other, or in other words: the birth of the other in God. This is another dimension of spiritual motherhood which, although not explicitly mentioned in the text discussed, forms the broader context in which it was written. Clare writes to Agnes – it is especially later in their relationship that she does this explicitly – as a mother to a beloved daughter.10See 4LAg 1.4.36.37.39. By also reversing the image, Clare moreover indicates that the relationship is reciprocal: one can simultaneously be both mother and daughter. As Clare’s love for Agnes opens up the space in which Agnes can discover her true being and ground in God’s love, so Agnes’s love for Clare makes it possible for her to likewise discover and live her divine vocation on an ever deepening level. That this love of Clare’s is boundless is clear in the wording of her fourth letter to Agnes. She writes to her who is half of her soul and the special shrine of her heart’s deepest love.114LAg 1. There is no limit to this love, nor indeed any reason to limit it, for this love is God Himself who has made His dwelling place in these two women. In her poverty, in the realization that she is nothing in herself and receives all from God, Clare has become a space in which love can live and flow out unhindered. Others recognized this in her and discovered this as a space in which they, too, could come to life and truly be themselves as they were in God’s eyes. In this way Clare became the mother of many, not only of the community of San Damiano but also of the people from Assisi and beyond who came to her for aid. Virginal love bore fruit in her, as it can in all those who dare to travel a similar path.
Download
![]() | ? MB (fixed PDF for print) |
![]() | ? MB (refloatable epub 3.0) |
Powered by: | ![]() |
This book is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International licentie (CC BY).
De Naakte strijd
Dati bibliografici
Titolo: | De naakte strijd |
Autore: | Rebecca Braun |
Pubblicato su: | Franciscaans Leven 95 (2012) 2, 65-73 |
Sintesi
In haar eerste brief aan Agnes van Praag gebruikt Clara het beeld van het gevecht met een naakte tegenstander: als je zelf iets aanhebt waaraan je kan worden vastgepakt, verlies je de strijd. Dit artikel verkent de betekenis van kleding en naaktheid bij Clara en haar tijdgenoten, delft naar de bronnen van dit beeld en zoekt, met verwijzing naar recentere auteurs als Dag Hammarskjöld en Søren Kierkegaard, naar de fundamentele zin die het beeld van de naakte strijd ook voor ons vandaag heeft.
Naaktheid en armoede
Zo bezien is het niet verwonderlijk dat Clara van Assisi en haar tijdgenoten naaktheid als beeld aanwenden voor de evangelische armoede waar zij voor willen kiezen. ‘Naakt de naakte Christus volgen’ was het ideaal dat hun voor ogen stond. Een armoede die weerloos maakt en geen enkele schijn hoeft op te houden.
Het verband tussen naaktheid en armoede bij Clara wordt nog wel het meest duidelijk in haar eerste brief aan Agnes van Praag, waarin zij het beeld aanhaalt van het gevecht met een naakte tegenstander: als je zelf iets aanhebt waaraan je kan worden vastgepakt, verlies je de strijd. Je kleding is in deze context ‘de vergankelijke rijkdom’. Heb je die afgelegd, dan kun je de strijd aanbinden en wie weet overwinnen. Maar hoe leg je deze kleding, deze rijkdom af die je toch zo hard nodig hebt om je vege lijf te beschutten? En om welke strijd gaat het eigenlijk? Met wie vechten wij?
Kleding en naaktheid
En om de liefde van het allerheiligste en zeer beminnelijk kind, dat, in armelijke doeken gewikkeld, in een kribbe was neergelegd, en van zijn allerheiligste moeder, vermaan ik mijn zusters, smeek ik hen en spoor hen aan dat zij altijd goedkope kleren dragen. 1RegCl2,25; vertalingen genomen uit: A. Holleboom, P. van Leeuwen, S. Verheij, Clara van Assisi. Geschriften Leven Documenten, Haarlem 1996.
Clara herinnert vaker aan de armoede van het kind in de kribbe, zoals hier in haar Testament:
[…] omwille van de liefde van God, die arm in een kribbe is gelegd, die arm in deze wereld heeft geleefd en die naakt op het kruis is achtergebleven. 2TestCl45.
En ook in haar vierde brief aan Agnes, waar zij een duidelijk contrast schetst tussen de rijke kleding en gewaden van de deugden waar zij Agnes toe aanspoort zich in te hullen, en de armzalige doeken waarin het Christuskind gewikkeld werd:
Kijk iedere dag in deze spiegel, o koningin, bruid van Christus, en spiegel daarin voortdurend je gelaat om zo jezelf geheel, innerlijk en uiterlijk, mooi te maken, gekleed in kleurig geborduurde kleding. Zo maak jij je mooi met de bloemen en gewaden van alle deugden, zoals het je past, dochter en zeer geliefde bruid van de hoogste Koning. In deze spiegel weerspiegelen zich de zalige armoede, de heilige nederigheid en de onuitsprekelijke liefde, zoals je met Gods genade in heel deze spiegel kunt aanschouwen. Daarom zeg ik je: Reik met aandacht naar het begin van deze spiegel, de armoede van Hem die in een kribbe is gelegd en in armzalige doeken gewikkeld.34BrAgn15-19.
Kleding was Clara niet om het even, zoals het misschien wel niemand om het even kan zijn. In haar tijd was kleding een duidelijk kenteken van maatschappelijke status. De rijken konden zich fijne, dure stoffen veroorloven, terwijl de armsten misschien maar een enkel stel kleding hadden van ruwe stof. Clara spoort haar zusters duidelijk aan om hierin het lot van de armen te delen. Clara was als dochter van een adellijke familie goed bekend met rijke kleding, en dat geldt ook voor de koningsdochter Agnes aan wie zij haar brieven schrijft. En zij besefte ook heel goed, dat de werkelijke schoonheid van de mens niet door zulke uiterlijkheden bepaald wordt, maar dat wij ons mooi maken door de gewaden van de deugden aan te trekken, ons steeds te spiegelen in Christus en Hem na te volgen in zijn armoede.
Geboorte, leven en sterven van Christus zijn getekend door die armoede.4 Zie TestCl45. Waar Hij aan het begin van zijn leven nog in armelijke doeken werd gewikkeld, bleef Hij op het eind van zijn leven naakt op het kruis achter. Deze naaktheid is de ultieme armoede; naaktheid en armoede worden in deze context synoniem. Het is deze armoede waar Clara met hart en ziel voor kiest. Het is een innerlijke realiteit die zij ook uiterlijk wil uitdrukken, door eenvoudige, goedkope kleding te dragen.
Het is binnen deze context dat Clara tegenover Agnes het beeld gebruikt van de naakte strijd, om de evangelische weg die deze is opgegaan te beschrijven.
Ik geloof vast dat u tot dit inzicht bent gekomen, namelijk: het rijk der hemelen wordt door de Heer alleen aan de armen beloofd en geschonken, want als men iets vergankelijks bemint, laat men de vrucht van de liefde verloren gaan.
Men kan niet God en de mammon dienen, want men zal of de een liefhebben en de ander haten, of de een dienen en de ander verachten.
Iemand die kleren aan heeft, kan niet vechten met iemand die naakt is, want degene die iets aanheeft waaraan hij kan worden vastgehouden wordt eerder op de grond geworpen.
Men kan niet luisterrijk leven in de wereld en in het rijk der hemelen met Christus heersen. Een kameel kan immers eerder door het oog van een naald gaan dan dat een rijke binnendringt in het rijk der hemelen.
Daarom hebt u uw kleren, namelijk de vergankelijke rijkdom, afgelegd om goed in staat te zijn niet te bezwijken voor degene die met u vecht. Zo kunt u langs de smalle weg en door de nauwe poort het rijk der hemelen binnengaan.51BrAgn25-29.
Clara is heel stellig in haar bewoordingen. Men kan niet God en de mammon dienen. Iemand die kleren aan heeft kan niet vechten met iemand die naakt is. Heb je je kleren niet afgelegd, dan hoef je het strijdperk niet eens te betreden – je hebt al verloren. Als je overwint, dan is de beloning het rijk der hemelen, dat aan de armen beloofd is. Maar de weg is smal en de poort is nauw. Met deze woorden, waarmee Clara de Bergrede (Mt. 5-7) doorkruist, laat zij duidelijk zien: het is geen vanzelfsprekendheid dat je er komt, dat je overwint – het vraagt integendeel een opperste inspanning.
In bredere franciscaanse kring
In de geschriften van Franciscus komt dit beeld van het naakte gevecht niet voor. Wel enkele malen bij Thomas van Celano, wanneer hij over Franciscus schrijft. Zowel in de context van het verhaal van Franciscus die ten overstaan van zijn vader en de bisschop zijn kleren uittrekt, als wanneer het gaat over de dood van Franciscus, waarbij hij zich naakt op de grond liet leggen, zegt Celano uitdrukkelijk dat Franciscus ‘naakt met de naakte(n) (vijand) strijdt’.6Vgl. 1Cel15 en 2Cel214. Zie ook 2Cel12 en 194, waar het meer algemeen gaat over naaktheid als een symbool en houding van overgave aan Christus, en 2Cel83, waar het ook gaat over het naakte gevecht, hoewel minder direct.
Begin en einde van Franciscus’ verhaal worden zo gemarkeerd door het afleggen van zijn kleding. Aan het begin van zijn bekering een ingrijpend en dramatisch gebeuren, niet minder doordat Franciscus als zoon van een lakenkoopman altijd goed gekleed was geweest en veel aandacht had voor zulke uiterlijkheden. In het afleggen van zijn kleding ten overstaan van zijn vader en de bisschop nam hij definitief afstand van zijn vader, en daarmee van zijn sociale positie en erfenis, en nam zijn toevlucht tot de kerk, als boeteling.7Raoul Manselli, Franciscus van Assisi, Helmond 1992, p. 58. Onder de ogen van de toegelopen menigte ontdeed Franciscus zich van zijn kleren, waarna de bisschop zijn mantel om hem heen sloeg. Wellicht ook onder de ogen van Clara? De scene speelde zich af op wat nu het San Rufino-plein heet, en waar het huis van Clara’s familie aan grensde. En al zou ze het niet met eigen ogen gezien hebben, de toen ca. 12-jarige Clara zal de verhalen zeker gehoord hebben.
De beginnende franciscaanse broeder- en zusterschap neemt, met hun tijdgenoten, het beeld op dat het evangelisch leven omschrijft als het in naaktheid navolgen van de naakte Christus. Ook Bonaventura haalt het aan in zijn uiteenzetting over de Regel van de Minderbroeders, waarbij hij nadrukkelijk het verband legt tussen armoede en naaktheid.8Bonaventura, Expositio super Regulam FF. Min. Cap. I,2 en IV, 14.
Het habijt van Franciscus is in de vorm van een kruis. Voor Franciscus en zijn volgelingen betekent het leven als minderbroeder of arme zuster het aantrekken van het kruis van Christus – Christus, die naakt op het kruis is achtergebleven.9Zie TestCl45. Zouden we dan niet kunnen zeggen dat het de naaktheid van Christus is die zij aantrekken? De weerloosheid en volledige overgave aan de wil van de Vader. De armoede ook: niets om jezelf mee te beschermen. En onder dit teken van het kruis trekt Franciscus dan ten strijde voor de Heer.10Vgl. 3Cel2.
Bronnen voor het beeld van de naakte strijd
Met hun gebruik van de beeldspraak rond naaktheid en het strijden met de naakte maken Clara en Thomas van Celano gebruik van beelden van bekende auteurs uit de kerkelijke traditie. ‘Naakt de naakte Christus volgen’ is een beeld van de kerkvaders, m.n. Hiëronymus. De beeldspraak van de naakte strijd is afkomstig van Gregorius de Grote.
Het thema van de naaktheid komt bij Hiëronymus sterk naar voren in zijn Leven van Paulus, de eerste kluizenaar. Het grootste deel van dit Leven is gewijd aan de vertelling van zijn sterven en de ontmoeting met Antonius die daaraan voorafging. Paulus, die zijn hele leven in palmbladeren gekleed ging, vraagt aan Antonius, die hij vlak daarvoor als zielsverwant heeft begroet, om de mantel te halen die Antonius van bisschop Athanasius gekregen had, om straks zijn dode lichaam in te wikkelen. Hiëronymus haast zich om erbij te vermelden dat Paulus dit verzoek natuurlijk niet deed uit zorg voor hoe zijn lijk gekleed zou zijn, maar om het verdriet van zijn vriend te verzachten. Aan het slot van het verhaal, na de begrafenis waarbij twee leeuwen hem te hulp zijn gekomen, neemt Antonius de van palmbladeren geweven tuniek van Paulus mee als herinnering, en draagt het op de feestdagen van Pasen en Pinksteren. Dan benadrukt Hiëronymus voor de lezer nog kort de moraal van het verhaal: ‘Waaraan heeft het deze naakte oude man ooit ontbroken? […] Hij heeft het kleed van Christus behouden, al was hij naakt, maar jullie zijn door je zijden kleding Christus’ gewaad kwijtgeraakt.’11Hiëronymus, Vita Pauli, Het leven van Paulus van Thebe, Bezorgd, vertaald en ingeleid door Vincent Hunink, Leuven 2002, p. 25-27.
Voor wie het verhaal van Franciscus kent, zijn de parallellen duidelijk. Wellicht een vroeg voorbeeld waaraan Franciscus zich heeft kunnen spiegelen, in de manier waarop hij zowel leven als dood naakt tegemoet trad. En ook hier de beschutting van een bisschoppelijke mantel!
Het gewaad van Christus, zoals Hiëronymus het noemt, hebben wij pas aangetrokken, of kunnen wij pas aantrekken, wanneer wij ieder ander gewaad, ofwel ieder bezit waar wij ons aan hechten, hebben afgelegd. Franciscus was van dit besef zo doordrongen dat hij het niet alleen in zijn consequente keuze voor de armoede uitdrukte, maar zelfs herhaaldelijk heel letterlijk in het wegschenken van de kleding die hij aanhad, wanneer hij ook maar iemand tegenkwam die minder had dan hij.12Zie bijv. 2Cel5, 86, 89 en 92. Zie voor het thema van Franciscus die zijn mantel wegschenkt ook W.M. Speelman, ‘Het kleed van de arme’ in Franciscaans Leven 90 (2007), p. 99-105. Met deze houding bekleedde hij zich met de naaktheid van Christus.
Ook elders houdt Hiëronymus het ideaal van de naaktheid voor. In een brief aan Exuperantius spoort hij deze aan alles achter te laten en ‘naakt zijn Heer en Redder te volgen’.13Hiëronymus, Ep. 145.
Gregorius de Grote neemt dit beeld, dat navolging als naaktheid ziet, op en voegt er nog het element van de strijd aan toe. Clara ontleent het beeld van de naakte worsteling dat zij in haar eerste brief aan Agnes gebruikt aan een preek van Gregorius die in de liturgie werd voorgelezen.14Gregorius de Grote, Hom. in Ev. II, PL 76, 1233, Hom. 32,2. In deze preek gaat hij in op de bekering die het christelijk geloof vraagt: waar men voorheen het goed van een ander najaagde en wilde toe-eigenen, vraagt Christus van zijn volgelingen niet alleen dat zij niet wat van een ander is begeren, maar ook dat zij dat wat van hen zelf is weggeven,15 Vgl. Lc.14,33 en zelfs dat zij zichzelf verloochenen.16 Vgl. Lc.9,23 De weg van bekering, de weg van het geloof, omschrijft hij als een wedstrijd waarin wij tegen kwade geesten moeten worstelen. Deze kwade geesten bezitten niets in deze wereld, zijn dus naakt, en willen wij overwinnen dan zullen wij even naakt moeten zijn. Alle aardse bezittingen noemt Gregorius omhullingen van het lichaam. In het volgen van onze oppervlakkige verlangens bedekken wij ons ermee, wij zoeken bescherming en een gevoel van geluk of plezier, maar juist door deze dingen komen wij ten val.
Gregorius breidt in zijn preek het beeld van de navolging van de naakte Christus uit met het element van de strijd: de vijand waar mee geworsteld wordt is naakt, dus dient men ook zelf naakt te zijn, om de strijd niet te verliezen. Hij heeft hierbij duidelijk het beeld van de naaktworstelaars van de Griekse gymnasia voor ogen, en dit beeld past hij toe op de strijd van de christen met de duivel. De duivel die dus naakt is in deze wereld, arm, zonder bezit.
Het begin van de strijd: Genesis
In 1BrAgn 27.29 citeert Clara woordelijk uit deze preek, waarbij zij slechts de zinsbouw enigszins aanpast. Zij omkadert het met evangeliewoorden, waarin vooral het belang van armoede en dienstbaarheid of nederigheid wordt benadrukt als noodzakelijk om het rijk der hemelen binnen te gaan. Deze armoede, deze nederigheid en naaktheid is voor Clara, zoals voor Gregorius, alomvattend: het gaat niet alleen om uiterlijke bezittingen, maar zelfs zichzelf moet men verloochenen, of zoals Franciscus het zegt, ook de eigen wil mag men zich niet toe-eigenen.
De Heer heeft tot Adam gezegd:
‘Eet van iedere boom,
maar van de boom van de kennis van goed en kwaad
mag je niet eten.’
Van iedere boom in het paradijs kon hij eten,
omdat hij niet zondigde,
zolang hij niet tegen de gehoorzaamheid inging.
Maar diegene eet van de boom van de kennis van het goede,
die zijn wil als zijn eigendom beschouwt
en prat gaat op het goede dat de Heer in hem zegt of bewerkt.
En de vrucht hiervan is door de ingeving van de duivel
en de overtreding van het gebod
de kennis van het kwaad geworden.
Daarom moet hij straf ondergaan.17Wijs2; Vertaling genomen uit: Franciscus van Assisi, De geschriften, vertaald, ingeleid en toegelicht door G.P. Freeman, H. Bisschops, B. Corveleyn, J. Hoeberichts en A. Jansen, Haarlem 2004.
Behalve je bezittingen, is ook al het goede wat je zegt en doet een gave van de Heer, en niet je eigendom. God is het die al het goede geeft en bewerkt. Franciscus beschouwt in deze Wijsheidsspreuk het zich toe-eigenen van het goede als de oerzonde van de mens, waarmee hij tegelijkertijd ook de kennis van het kwade heeft opgedaan. Hiermee is de stap al gezet naar wat de oorsprong schijnt te zijn van deze strijd waarin wij als mens verwikkeld zijn: het verhaal over de eerste mensen in het paradijs.18Gen. 3.
Daar lezen we: de slang is sluw, in het Hebreeuws: ‘aroem – maar het woord voor naakt bestaat in het Hebreeuws uit precies dezelfde letters. Zo is het dus de sluwe, naakte slang, die de mens ertoe overhaalt om te eten van de boom van kennis van goed en kwaad, waardoor zij tot de ontdekking komen dat zij naakt zijn. Dan verbergen zij zich voor God, want zij zien nu in dat zij geen verweer hebben, niets waar zij zich op kunnen beroemen. Omdat zij dit niet kunnen verdragen, beginnen zij vijgenbladeren aaneen te hechten om toch maar enige bescherming te hebben tegen de blik van God, en van elkaar. En zo is dus het begin geschetst van de menselijke strijd tegen de duivel, de sluwe slang, die wij in zijn naaktheid zullen moeten evenaren (weest sluw als slangen, Mt. 10,16!) om hem te kunnen overwinnen.
Het is het verhaal over wat gewoonlijk de zondeval wordt genoemd – maar wat is daarmee bedoeld? Wordt er hier een historische gebeurtenis geschetst, een misstap van onze gezamenlijke voorouder waarvan wij nu allen de gevolgen moeten dragen? Of gaat het veeleer over een menselijke werkelijkheid die verder gaat dat het louter historische? Over de werkelijkheid van mensen nu; over een oer-menselijke ervaring van het kwade in de wereld – in onszelf. Een ervaring van geen verweer te hebben tegenover God, aan wie wij alles verschuldigd zijn, zelfs het leven zelf.
Deze ervaring van het kwaad in onszelf werd door de 20e-eeuwse auteur Dag Hammarskjöld heel tekenend beschreven, en hij biedt meteen ook een doorkijkje naar hoe de overwinning te behalen is in deze strijd.
Wij komen op een punt dat we de erfzonde erkennen – en aanvoelen – dat duistere contrapunt van het kwaad dat in ons wezen, ja van ons wezen, maar niet ons wezen is. Dit wil zeggen dat iets (in ons) instemt met de catastrofe van dat wat wij zelf trachten te dienen, de tegenslag van hen van wie we houden.
Het leven in God is geen vlucht hieruit vandaan, maar de weg tot volledig inzicht hierin: het is niet onze verdorvenheid die ons dwingt tot een religieuze schijnoplossing, maar de ervaring van een religieuze werkelijkheid die de nachtzijde in het licht voert.
Wanneer wij in de alziende blik van de rechtvaardige liefde verblijven, die wij vermogen te zien, durven te erkennen en bewust lijdzaam te ondergaan, verwelkomt iets in ons de catastrofe, wenst de mislukking, laat zich stimuleren door de nederlaag, wanneer het buiten de sfeer van ons meest directe eigenbelang plaatsvindt. Zo is de levende godsverhouding een voorwaarde voor die zelfkennis welke ons in staat stelt zuivere lijnen te volgen en, in die zin, te zegevieren en vergeven te worden – over onszelf, door onszelf.19Vertaling genomen uit: J. Huls, ‘Mens, waar ben je zelf?’ in Speling, 2007 nr. 4, p. 80-81. Vgl. Dag Hammarskjöld, Merkstenen, Kampen 2007, p. 102.
Leven in God, een levende godsverhouding, doet de zelfkennis in ons oplichten – hoe pijnlijk het misschien ook kan zijn om deze donkere werkelijkheid van onszelf te aanvaarden. Maar het is alleen die zelfkennis, die voorkomt uit een verduren van de alziende blik van de rechtvaardige liefde, die het ons mogelijk maakt de smalle weg en de nauwe poort te vinden en zo tot de overwinning te komen. Het ten volle erkennen en aanvaarden van de eigen armoede tegenover God, in die zin naakt te staan tegenover zijn alziende blik, is de enige weg die naar de overwinning voert.
Met wie strijden wij?
De overwinning op wie? Dag Hammarskjöld zegt het al: op onszelf. Clara echter laat het in het midden, terwijl Gregorius het heeft over de strijd tegen de kwade geesten… Maar wat moeten wij ons bij die kwade geesten voorstellen? Het is een manier van spreken die ook regelmatig in de evangeliën voorkomt: Jezus drijft kwade geesten uit. Toch zijn het vaak juist die kwade geesten die weten wie Jezus is en die dat luidkeels uitroepen, totdat Jezus hun het zwijgen oplegt.20Zie bijv. Mc.1,23-26. Misschien ligt dit dan toch dichter bij onze eigen ervaring dan wij geneigd zijn te denken. Wij komen stukje bij beetje in Gods licht te staan, maar beginnen dan pas te ontdekken wat onze eigen duistere kanten zijn. Voorheen vielen ze niet op, maar juist door dit tegenlicht verscherpt ons zicht op dat in onszelf wat met dit licht niet in overeenstemming is. Het is de ervaring van een religieuze werkelijkheid, die de nachtzijde in het licht voert.
En toch is het vaak ook juist deze nachtzijde die Gods werkelijkheid als eerste herkent (Mc.1,24: ‘Ik weet wel wie je bent, de heilige van God!’), omdat het zich erdoor bedreigd voelt, omdat het weet dat er geen veilig heenkomen bestaat. De overwinning bestaat er dan in, dit spoor te blijven volgen, hoe angstig ook, en zo steeds meer onze eigenlijke naaktheid tegenover God te erkennen. Weet hebbend van de krachten in ons die louter op zelfbehoud gericht zijn en die de touwtjes in eigen hand willen houden, maar ook, en meer nog, weet hebbend van de liefdevolle blik van God die ons in het leven roept en alles schenkt, die ons leven redt precies daar waar wij het durven te verliezen.
Toch kan het er alle schijn van hebben, dat het God zelf is met wie wij de strijd aanbinden. De drang tot zelfbehoud die zo sterk in ons leeft dat wij ons er maar al te vaak mee identificeren, staat haaks op de goddelijke werkelijkheid die ons hieruit los wil weken, die ons met een blik van onze beschermende kleding, onze vijgenbladeren, ontdoet. Zoals ooit Jakob,21Gen. 32,23-33. worstelen ook wij met God. Want sinds wij de kennis van het goede hebben opgedaan, sinds wij de blik van Gods liefde hebben leren kennen, moeten wij, zoals Franciscus schrijft, ook straf ondergaan – de ‘straf’ namelijk, van het besef van eigen tekortschieten; van een verlangen dat voortdurend uitgaat naar een hemel die wij uit eigen kracht niet kunnen bereiken.
En zo is onze strijd dan toch ook met God, zoals Søren Kierkegaard onder de pseudoniem Johannes de silentio schrijft in zijn Lofrede op Abraham:
Ieder wordt slechts groot naarmate de grootheid waarmee hij gestreden heeft. Hij die met de wereld gestreden heeft, werd groot door de wereld te overwinnen; hij die streed met zichzelf werd groot door zichzelf te overwinnen. Maar hij die met God gestreden heeft werd groter dan alle anderen. In de wereld kan men vechten van man tot man, of als één tegen duizenden, maar hij die met God gestreden heeft was groter dan allen. Zo wordt er gestreden op aarde: zo zijn er mensen die alles uit eigen kracht overwinnen, maar ook is er iemand geweest die God overwonnen heeft met zijn onmacht.22Søren Kierkegaard, Vrees en beven, vertaald, ingeleid en van verklaringen voorzien door W.R. Scholtens, Baarn 1983, p. 24.
Precies daar ligt onze overwinning: in onze onmacht. Niet in alles wat wij kunnen en uit eigen kracht tot stand brengen, maar in onze naaktheid tegenover God. In een aanvaarding van hoe wij ons leven in niets aan onszelf te danken hebben, maar ieder ogenblik ontvangen van God; van hoe niet wij de koers bepalen in ons leven, maar dat God zelf het is die ons de weg toont en doet gaan – een aanvaarding die zo diep gaat, dat God er niet tegenop kan.
Dit heeft Clara heel goed begrepen. En dit is wat haar Agnes, en ons, doet aansporen: leg je kleding af, sta naakt tegenover God en in die armoede zal je alles geschonken worden. Christus is hierin ons voorbeeld: Hij heeft de gestalte van God afgelegd,23Vgl. Fil.2, 6. is mens geworden en heeft zich zelfs laten uitkleden door de soldaten die hem aan het kruis zouden slaan. In zijn naakte overgave aan de wil van de Vader heeft hij zo de macht van de duisternis overwonnen. Aan ons de uitdaging om naakt in zijn voetsporen te treden.
Download
![]() | ? MB (fixed PDF for print) |
![]() | ? MB (refloatable epub 3.0) |
Powered by: | ![]() |
This book is licensed under a Creative Commons Attribution 4.0 International licentie (CC BY).