Om Efrem te ontmoeten, reizen we af naar het begin van de vierde eeuw, in de landstreek Mesopotamië, een gebied met schuivende grenzen tussen het Romeinse en Perzische Rijk. Nisibis (het huidige Nusaybin in het zuidoosten van Turkije) was in die tijd een karavaanstad, gelegen aan een zijweg van de beroemde Zijderoute, die Oost en West met elkaar verbond. De stad was getuige, niet alleen van de ontmoeting en verspreiding van exotische handelswaar uit verre landen, maar ook van mensen, culturen, talen en religies. Het is in deze kosmopolitische sfeer dat Efrem leefde, waarin verschillende talen en bevolkingsgroepen naast elkaar bestonden, van Joden, Grieken en Armeniërs tot de inheemse Oud Syrisch-talige bevolking.

Efrem bracht het grootste deel van zijn leven door als diaken, in dienst van de bisschoppen van de stad. Hij gaf exegese-les en catechese op de school die daar door een van hen gesticht was. Hoewel de biografische bronnen over Efrem hem steevast afschilderen als een anachoreet die leefde in een grot bovenop de heuvels die de stad omringden, leefde Efrem in feite als een asceet en een onvermoeibare en levendige leraar en verdediger van de gezonde christelijke leer, een liturgisch componist, een dichter-theoloog, diep betrokken op het leven van zijn Kerk.

Efrem leefde in een atmosfeer die geladen was met religieuze en filosofische systemen, syncretische bewegingen en vervalsingen van het christelijk geloof die de mesopotamische wereld overspoelden. Veel van de vroeg-christelijke ketterijen kwamen in dit gebied op (encratisme, manicheïsme, marcionisme, arianisme). Hij was zich bewust van de urgentie om zijn gemeenschap het juiste onderricht te geven in orthodox geloof om deze bewegingen te bestrijden. Zijn zorg om aan God de centrale plaats en stem te geven in ons leven en ons tot Gods luisteraars te maken, in plaats van Hem te maken tot object van onze beperkte verstandelijke inspanningen, vormt de ondergrond van geheel zijn omvangrijke literaire oeuvre, waarvan slechts ongeveer 500 werken, naast werken van proza voornamelijk hymnen, tot op vandaag bewaard zijn gebleven. Zijn hymnen waren niet slechts literaire creaties, maar krachtige instrumenten om de ware houding van de mens tegenover God te onderwijzen. Ze werden gebruikt in de liturgische vieringen van zijn kerkgemeenschap in Nisibis, waar hij ze op muziek zette en koren van maagden leerde ze te zingen. Zo werden muziek en poëzie voor hem het geschikte voertuig om de onuitsprekelijke schoonheid te bezingen van een verborgen God, die zich vanuit zijn eigen liefdesinitiatief wil openbaren aan zijn schepsel.

Efrem omarmde een leven als alleenstaande, wat in die tijd de beginnende, Mesopotamische vorm was van ascetisch leven, bekend als de bnay en bnath qyama, ofwel de verbondenen. Dit waren mannen en vrouwen die waarschijnlijk ten tijde van hun doop een plechtigere belofte deden om het leven van Christus te leiden. Zoals bekend werd de doop in de eerste eeuwen van het christendom op latere leeftijd toegediend. Het bewustzijn van de doop als doorgang naar een andere levensstaat moet voor zulke mensen zo diepgaand zijn geweest, dat precies dit moment, met zijn rijke symboliek van sterven en verrijzen, hun nieuwe leven in Christus bezegelde. Ze wilden simpelweg het evangelie leven en Hem navolgen, wat ook een toewijding inhield aan een leven van armoede en dienst aan de plaatselijke gemeenschap.

De paradox van alleen-zijn en celibaat als vorm van één zijn met een Ander is onmiddellijk aanwezig in het hart van de geestelijke roeping zoals die in de eerste eeuwen van Oud-Syrisch christendom geleefd werd. Zoals Christus de Eniggeboren Zoon van de Vader was (Ihidaya, van de stam had = één) en in zichzelf mens en God verenigde, zodat zij één waren in de eenheid van zijn leven, zo begreep degene met een geestelijke roeping zijn of haar leven ook in termen van deze onuitwisbare vereniging met Christus, die hem één maakt in zichzelf en met God. De uiterlijke organisatie van zulk een leven stond niet vast (ze waren leken-asceten die nog in hun eigen huis leefden of een gemeenschappelijk leven leidden in kleine groepen, hoewel niet onder een specifieke regel of ‘monastieke’ discipline), maar de geest van hun levensvorm werd vertegenwoordigd door de werkelijkheid van alleen-zijn die zij in het leven van Christus ontwaarden.

In veel van Efrems hymnen is een aanduiding te zien van de melodie die gebruikt werd om ze uit te voeren tijdens liturgische vieringen. Zo verenigt muziek zich met poëzie om de onuitsprekelijke Schoonheid te bezingen van het goddelijke. Zijn hymnen herinneren ons aan waar het in liturgie om gaat en leren ons ook wat de houding van de mens is tegenover God: een zingende, aanbiddende ziel, zichzelf vergetend in contemplatie. Een contemplatie echter die, om ons te laten opstijgen tot die sublimatie van geestelijk leven in God, stevig geworteld en vast verankerd is in zijn openbaring aan de mensheid. Onze opgang naar Hem heeft zijn begin in Gods initiatief om zich aan ons te openbaren. Deze hymnen, die werden gezongen in de Oud-Syrische liturgie en waaraan Efrem heel de diepte van zijn creatieve talent wijdde, waren uitdrukkelijk bedoeld om de geloofsgemeenschap te onderrichten in de orthodoxe leer over God. Ze zijn doortrokken van de Schrift, die door Efrem wordt opgevat als een van de drie harpen die God bespeelt in zijn zelfopenbaring aan ons. Zijn Woord is het begin van de menselijke verkenning van Gods mysterie, en iedere menselijke poging om God te kennen die zijn oorsprong vindt in onszelf of ons eigen initiatief is tot mislukken gedoemd.

Als er iets is dat de wereld waarin wij leven in de loop van de eeuwen helaas verloren heeft, dan is dat polysemie en een symbolische manier van kijken naar en spreken over onze werkelijkheid. In plaats daarvan gebruiken wij een onopgesmukte, ondubbelzinnige, horizontale taal zonder diepgang die perfecte overeenstemming nastreeft. In al zijn werken geeft Efrem vorm aan een contemplatieve benadering van het goddelijke en Gods schepping, uitgedrukt in een symbolische taal als de gepaste manier om te spreken over onze werkelijkheid als de plaats van goddelijke openbaring, die ons uitnodigt binnen te treden, in relatie te treden en ontvangers ervan te worden. Een herstel van het symbool met zijn helften, een zichtbare die verwijst naar een mysterieuze ander en zo oneindige horizonten opent, is vandaag de dag meer dan gewenst, nu alles gereduceerd lijkt te worden tot het voor de hand liggende en concrete. Maar bovenal moet ons spreken geworteld zijn in stilte en in het luisteren naar een Stem die ons als eerste aanspreekt en ons tot zijn ontvangers maakt: ‘Gij, mijn Heer, liet het opschrijven: open je mond en Ik vul het / Zie, de mond van uw dienaar en zijn geest staan open voor U / Heer, Gij vult het met uw gave / Dat ik, naar uw wil, uw lof zing.’